Ksamil jest jednym z najczęstszej odwiedzanych przez Polaków kurortem na południu Albanii. Ze względu na przeźroczystą wodę, cudowne plaże i krajobrazy niczym z Karaibów jest nazywany „rajską perłą Bałkanów”. Jaka jest historia tego miejsca?
W okresie międzywojennym w okolicach Ksamil znajdowały się nieliczne zabudowania rolnicze i wille w stylu włoskim powstałe w okresie ścisłej współpracy Królestwa Włoch z Albanią w latach trzydziestych XX wieku. Po przejęciu władzy w Albanii przez komunistów pod koniec II wojny światowej półwysep na którym leży dzisiejszy Ksamil stał się terenem pod ścisłym nadzorem militarnym. Na wzgórzu powstała baza marynarki mająca kontrolować ruch morski w cieśninie Korfu.
Komunistyczny dyktator Enver Hoxha rządził żelazną ręką w Albanii od 1944 do swojej naturalnej śmierci w 1985 roku. Odwiedził on rejon obecnego Ksamil trzykrotnie w 1959, 1966 i po raz ostatni w 1978 roku. Z jego osobą jest związana decyzja o powstaniu wioski Ksamil jako miejsca zamieszkania pracowników państwowego gospodarstwa owocowego Sarandë, które miało się specjalizować w produkcji owoców cytrusowych i oliwek. W okresie komunistycznym w reżimowej prasie, propagandzie oraz w zbiorowej wyobraźni mieszkańców Albanii nowo postała wioska stała się symbolem i żywym pomnikiem wizji i dalekowzroczności jej przywódcy. Plan stworzenie od podstaw osady rolniczej przy pomocy młodych ochotników uczyniło z Ksamil jedno z sztandarowych projektów komunistycznego reżimu porównywalnego z budową tamy na rzece Drin, stworzeniem sieci kolejowej czy osuszaniem mokradeł. W roku 1976 magazyn „Shqipëria e Re” („Nowa Albania”) w artykule zatytułowanym „Nowa wioska na brzegu Morza Jońskiego” w następujący sposób przedstawił powstanie Ksamil:
„Tuż przy małej zatoczce na Morzu Jońskim na południowy zachód od miasta Saranda, na drodze prowadzącej do starożytnego miasta Butrint powstało nowe centrum urbanizacji: wioska Ksamil. […] Wielu chłopców i dziewcząt z wszystkich zakątków Albanii przybyło tutaj i wspólnym wysiłkiem przygotowało 370 hektarów ziemi pod uprawy, zasadziło ponad 103 000 drzewek pomarańczowych, cytrynowych i oliwnych. Wielu z tych młodych ludzi zdecydowało się uczynić Ksamil swoim nowym domem. W ten sposób nowa wioska z 150 rodzinami została stworzona. Zostały zbudowane ładne, komfortowe bloki mieszkalne wraz z lokalami usługowymi, ogrodami i przedszkolem, zakładem opieki zdrowotnej, szkoła podstawową i rolniczą […] .”
Ze względu na bliskość granicy państwowej zarówno lądowej jak i morskiej (zaledwie trzy kilometry przez cieśninę Korfu) okolice Ksamil były ściśle kontrolowane przez władze komunistyczne. Istniało ryzyko i były podejmowane próby ucieczki z komunistycznego albańskiego „raju” do wrogiej, kapitalistycznej Grecji. Reżim Enver Hoxhy był najbardziej dogmatyczny i zamknięty ze wszystkich państw komunistycznych w Europie. Prawie nie było możliwości, aby Albańczycy legalnie mogli opuścić swój kraj. Były także ograniczenia w podróżach wewnątrz kraju. Istniały punkty kontrolne pomiędzy poszczególnymi miastami. Milicja czy wojsko miało ułatwione zadanie ze względu na brak własności prywatnej, więc nikt nie mógł posiadać własnego samochodu. Prominentni działacze partyjni czy dyrektorzy państwowych zakładów przemysłowych dysponowali służbowymi autami z szoferami. Natomiast zwykli obywatele musieli korzystać z autobusów, pociągów albo państwowych taksówek. Z powodu bliskości granicy państwowej do Ksamil szczególnie trudno było się dostać. Jeśli nie było się mieszkańcem Ksamil to należało uzyskać specjalne zezwolenie od komendanta milicji w miejscu zamieszkania. Jeśli kogoś interesują kwestie dotyczą ochrony granic komunistycznej Albanii i prób ucieczek z tego kraju to w stolicy Tiranie w ciekawym muzeum BunkArt 2 zlokalizowanym w dawnym podziemnym kompleksie jest sala poświęcona temu zagadnieniu.
Z okresu komunistycznego w Ksamil zachowały się pierwotne charakterystyczne bloki (w całej Albanii są tysiące identycznych budowli), gdzie mieszkali pracownicy PGR-u. W Ksamil zostało zbudowanych 20 bloków tego typu, które zachowały się do dnia dzisiejszego. Oczywiście można tu spotkać również turystyczny symbol Albanii, czyli bunkry. Szacuje się, że za czasów poprzedniego systemu polityczno-gospodarczego mogło powstać nawet 600 000 konstrukcji tego typu. Bunkry w Ksamil były budowane od 1968 roku. Jedne z pierwszych zlokalizowano na wzgórzu Kodra Bajames („Wzgórze Migdałowe”) w okolicy bazy marynarki. Bunkry wraz z systemem umocnionych betonem okopów, punktem obserwacyjnym, stanowiskiem artyleryjskim na Kodra Bajames są nadal dobrze zachowane i publicznie dostępne. Ze wzgórza rozpościera się się przepiękny widok na cieśninę i wyspę Korfu, panoramę Ksamil, Sarandy i górzystego wybrzeża Riwiery Albańskiej. Będąc na tym wzgórzu łatwo zrozumieć dlaczego wojskowi zdecydowali się umieścić w tym miejscu punkt obserwacyjny. Patrząc z Kodra Bajames w dół można dostrzec niewielki budynek z charakterystyczną anteną radarową. Jest to działająca do dnia dzisiejszego kilkakrotnie wspominana w tym artykule baza marynarki.
